اقلیم و ویژگی‌های طبیعی

استان زنجان از نظر شکل ظاهری زمین، دارای دو منطقه کوهستانی و جلگه‌ای (دشت) می‌باشد که اکثر شهرهای آن در دامنه کوه‌ها و دشت‌های بین رشته کوه‌ها و مناطق کوهستانی قرار گرفته‌اند. در میان این رشته کوه‌ها سرزمین‌های حاصل‌خیزی قرار گرفته‌اند که به عنوان مثال می‌توان از شرق به غرب مناطقی چون دره ابهر، دشت زنجان - ابهر، چمن سلطانیه و در کل خمسه زنجان (شامل زنجان، طارم، ایجرود، ابهر و خدابنده) را نام برد.

اقلیم استان متأثر از دو عامل مهم یعنی نحوه ورود جبهه‌های عظیم رطوبتی و حرارتی و وضعیت توپوگرافی و ارتفاع از سطح دریا می‌باشد. تیپ غالب اقلیمی استان نیمه خشک فراسرد (52%) و سرد (18%) می‌باشد که حدود 70 درصد سطح استان را می‌پوشاند. تیپ اقلیمی نیمه خشک فرا سرد دارای درجه حرارت متوسط ماهانه در سردترین ماه سال کمتر از 7- درجه سانتیگراد است. متوسط درجه حرارت در ماه‌های فروردین، اردیبهشت، مهر و آبان مطلوب و مابین 8 الی 14 درجه سانتیگراد و در ماه‌های خرداد، تیر، مرداد و شهریور گرم و در ماه‌های آذر، دی، بهمن و اسفند سرد می‌باشد. بر اساس آمارهای ارائه شده از ایستگاه‌های سینوپتیک زنجان تعداد روزهای یخبندان استان در حدود 100 روز می‌باشد که بیشترین فراوانی روزهای یخبندان در بهمن ماه 25 روز و در دی ماه 24 روز، در آذرماه 18 روز و در اسفند ماه 17 روز اتفاق افتاده است. در مجموع می‌توان گفت که در استان زنجان 6 ماه از سال یخبندان اتفاق می‌افتد (آمار سال1375) میزان بارندگی استان طی سال‌های 1378 - 1374، 304 میلی‌متر در سال بوده است که در این میان مرکز استان با 246 میلیمتر در سال و خدابنده با 383 میلیمتر در سال به ترتیب کمترین و بیشترین بارندگی در استان را داشته‌اند.

پیشینه تاریخی

منطقه زنجان از گذشته دور و به دلیل قرار گرفتن بر سر راه تجاری ری قدیم به آذربایجان دارای اهمیت بوده است. قدیمى‌ترین نامى که به این منطقه اطلاق شده، زندیگان به معناى اهل کتاب زند (معروف‌ترین کتاب آیین زردشتى ساسانى) و گان از پساوند اهل باستان است که در دوره ساسانیان بر این منطقه گذاشته شده است.

نطفه اصلی این منطقه از شهر زنجان آغاز شده و در کتاب‌های تاریخی و سفرنامه جهانگردان، پژوهشگران و سفیران سیاسی کشورهای مختلف بارها از این منطقه یاد شده است. حمدالله مستوفی در "نزهه القلوب" درباره زنجان چنین آورده است ..."زنجان از اقلیم چهارم است... اردشیر بابکان آن را ساخت و "شهین" خواند و دور و بارویش ده هزار گام است در فترت مغول خراب شد. هوایش سرد است و آبش از رودخانه‌ای که به آن شهر منسوب است و از حدود سلطانیه برمی‌‌خیزد و در سفیدرود می‌‌ریزد و از قنوات ارتفاعات آن‌جا اکثر غله بود و در رودخانه جالیز و برنج نیز کارند، اما در آن شهر و ولایتش میوه نیست و از طارمین آوردند"...

یاقوت حموی که در قرن هفتم هجری قمری می‌زیسته است در "معجم البلدان" درباره زنجان چنین آورده است "... زنجان به فتح اول و سکون ثانی شهر بزرگ و مشهوری است از نواحی جبال که بین آذربایجان و دیگر شهرهای جبال واقع شده است. نزدیک قزوین و ابهر است. عجم آن را به فتح (گاف) زنگان گویند. از این شهر مردمانی از اهل علم و ادب و حدیث برخاسته‌اند. در سنه 24 هجری قمری به زمان عثمان بن عفاف (براء ین عازب) را ولایت ری داد و او در ابهر جنگید و آن‌جا را فتح کرد و بعد قزوین را گشود و سپس متوجه زنجان شد و آن را با قهر و غلبه فتح کرد..." در کتاب "حدودالعالم من المشرق الی المغرب" که در قرن چهارم هجری قمری تألیف شده، درباره زنجان چنین آمده است "... زنگان شهری است با نعمت بسیار و مردمانی آهسته"...

دیرینگی و قدمت زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد مربوط می‌رسد. وجود نظرهای گوناگون درباره قدمت و تاریخ این منطقه اظهار نظر نهایی در مورد تاریخ اسکان در این منطقه را با دشواری روبه رو کرده است. دانشمندان با استناد به وجود محوطه‌های تاریخی در گاوازنگ، قره تپه، منجوق تپه و قبرستان‌های محوطه مذکور به فاصله‌های 4، 6 و10 کیلومتری شهر فعلی، موجودیت شهر زنجان را در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد تأیید می‌کنند. آنچه مسلم است این که موجودیت شهری زنجان در دروه ساسانیان تأیید شده است. با گسترش شهر زنجان و ایجاد بخش‌ها، روستاها و دهستان‌های بسیار در اطراف آن، این منطقه از نظر تقسیمات کشوری به شهرستان تبدیل شد.

موقعیت جغرافیایی:

این شهرستان از شمال محدود است به استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل، از شرق به شهرستان‌های طارم و ابهر، از جنوب به شهرستان‌های ایجرود و خدابنده و از غرب به شهرستان ماهنشان و از شمال غربی به شهرستان میانه.

این شهرستان در 48 درجه و 31 دقیقه الی 47 درجه و 55 دقیقه طول شرقی نصف النهار گرینویچ و 36 درجه و 40 دقیقه تا 36 درجه و 25 دقیقه عرض شمالی خط استوا قرار گرفته است.

مرکز استان در کنار رودخانه واقع شده است و حدود 1663 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

از نظر توپوگرافی شهرستان زنجان منطقه‌ای است کوهستانی که به صورت فلات مرتفعی خودنمائی می‌کند و در اثر تجزیه رودخانه‌ها، جلگه‌های حاصل‌خیز مستقلی تشکیل داده است و ناهمواری‌های این شهرستان به کوه‌های زنجان شمالی و کوه‌های زنجان جنوبی تقسیم گردیده است. مشهورترین رودهای این شهرستان قزل اوزن و زنجانرود می‌باشند.

مردم فهیم،‌با فرهنگ و متدین دارالمؤمنین زنجان:

مهمترین ثروتی که در این منطقه استثنایی و منحصر به فرد وجود دارد مردم بافرهنگ و متدین این استان می‌باشد که بزرگترین نقطه قوت منطقه به شمار می‌آید از خانه‌هایی که صدای قرآن به گوش می‌رسد و طنین حسینیه اعظم آن در جهان پیچیده است، به برکت امام حسین علیه‌السلام و توجه به ائمه اطهار علیهم‌السلام اعتبار و آبروی دوچندان به این مردم شریف بخشیده است. دراین خطه از سرزمین اسلامی‌ما جوانان و سرداران رشیدی ظهور کردند و نام شهر غواصان دریادل را برای این استان به ارمغان آوردند و تمام اینها به برکت فرهنگ اصیل اسلامی و ایرانی این مردمان است که باید به آن‌ها از جان و دل خدمت کرد.

به طور خلاصه نقاط قوت استان زنجان در موارد زیر خلاصه می‌شود:

الف) موقعیت جغرافیای منحصر به فرد استان زنجان

ب) راه‌آهن شمال‌غرب کشور

ج) استعدادهای ویژه و برتر

د) داشتن معادن و ذخایر زیرزمینی ارزشمند

هـ) آب و هوا

ر) داشتن مردم فهیم، با فرهنگ و متدین دارالمومنین زنجان

ز) کشاورزی

ح) وجود مراکز دانشگاهی معتبر

ط‌) تنوع گیاهی، جانوری و آب و هوایی

ی‌) جاده هوایی

ک) بسیج و نیروی انسانی عظیم

ل) نزدیک بودن به شمال کشور

م) زمین‌های هموار و مسطح

ن) وجود آثار باستانی متنوع

و) نزدیک بودن به پایتخت

ویژگی‌های فوق اهمیت استراتژیکی و ژئوپلتیکی (اهمیت سیاسی جغرافیایی) بالایی را به این استان بخشیده است.

اوضاع جمعیتی

جمعیت کل استان 993376 نفر بوده که از این تعداد 499702 نفر مرد و 493674 نفر زن می‌باشند.

(بر اساس آمار سال1390)

اوضاع فرهنگی

استان زنجان یکی از مناطق شاهراهی ایران است که از آثار و بناهای تاریخی و آداب اجتماعی و فرهنگی خاص خود برخوردار است. جاذبه‌های فرهنگی خاصی چون: صنایع دستی، موسیقی و نمایش‌های محلی، لباس‌های محلی و دیگر ویژگی‌های فرهنگی استان به شمار می‌رود. انواع صنایع دستی استان زنجان از قبیل: چاقوسازی، گلیم بافی، جاجیم بافی، چاروق دوزی، سفال‌گری، ملیله‌کاری، فرش‌بافی، فلزکاری، مسگری و نقره‌سازی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی استان زنجان به شمار می‌آید. موسیقی بومی‌منطقه ی زنجان که همان موسیقی آذری است؛ در وجود (عاشیق‌ها) خلاصه می‌‌شود و یکی دیگر از جاذبه‌های با اهمیت فرهنگی استان زنجان محسوب می‌شود. پوشش محلی و سنتی زنان و مردان استان زنجان نیز بسیار جالب و قابل توجه است. پوشش مردان را کت و شلوار معمولی با کلاه نمدی با نام محلی کچه بورک و گیوه یا چارق تشکیل می‌دهد و پوشش محلی زنان نیز از چندین تکه لباس و تزیینات متفاوت چون انگشتر، النگو و... تشکیل شده که بسته به قدرت اقتصادی افراد، زینت‌های مختلفی نیز با این لباس‌ها استفاده می‌شوند.

صنایع دستی استان زنجان

استان زنجان یکی از استان‌های فعال کشور در زمینه صنایع دستی است. یافته‌های باستان شناسی به دست آمده از این استان بر قدمت انواع صنایع دستی در این منطقه گواهی می‌دهد. انواع صنایع دستی از قبیل چاقوسازی، گلیم بافی، جاجیم بافی، چارق دوزی، سفال گری، ملیله کاری، فرش بافی، فلزکاری، مسگری و نقره سازی در شهرستان‌های این استان متداول است. بافت انواع قالی و قالیچه در مناطق مختلف استان رواج دارد ولی بیش‌ترین میزان تولید در منطقه زنجان، ابهر و قیدار دیده می‌شود.

مشاهیر:

معزالدین زنجانی

معزالدین عبدالوهاب بن عمادالدین ابراهیم بن عبدالوهاب زنجانی دانشمند ومنجم در سده هفتم ه.ق می‌زیسته و در سال 654 هجری قمری، کتاب خود درباره اسطرلاب به نام نزهه‌الحجالیه را به استادش جمال‌الدین ظهیر‌الاسلام محمدبن محمودیه هدیه کره است.

ابوالحسن علی بن هارون زنجانی

گروه دانشنامه‌نویس (اخوان الصفا) متعلق به جمعیتی پنهانی که در سده چهارم ه.ق در بصره فعالیت داشت. چنین پیداست که بیشتر اعضای این گروه را اندیشمندان ایرانی تشکیل داده‌اند. نام پنج تن از این گروه که شناخته شده‌اند عبارت بوده از: ابوسلیمان محمد مشیر بستی مقدسی، محمد بن احمد نهوجوری، ابوالحسن عل بن‌هارون زنجانی، عوض و زیدبن رفاعه. اخوان الصفا رشته رسالاتی در 52 باب نوشتند و در آن دانش زمان درباب مسائل الهی و طبیعی مثل هندسه، حسب، نجوم موسیقی، زیست‌شناسی، مکانیک و فیزیک و شیمی و فلسفه را گرد آورند.

حکیم هیدجی

حکیم هیدجی شاعر نامی ترک زبان، در مزید هیدج، دشتی وسیع و پهناور با افقی روشن و هوای دلپذیر به دنیا آمد، او در وصف زادگاهش چنین می‌سراید.

صفای صفحه شیراز گر چه مشهور است / هوای هیدج ما نیست کمتر از شیراز

از زمان تولد وچگونگی زندگی این شاعر فرزانه اصلاح دقیقی در دست نیست، همین قدر می‌دانیم که از همان هنگام کودکی به تحصیل علم و ادب پرداخته و اشعاری را در قالب مثنوی، قصیده و غزل به زبان پارسی و ترکی می‌سراید.

شیخ شهاب‌الدین سهروردی

شهاب‌الدین یحیی بن حبش حسنی (عبدالله) بن امیرک متکی به ابوالفتح در سهرورد متولد شد. وی را شیخ اشراق، شیخ اشراقی، شیخ نوری، شیخ مقتول و شهاب مقتول نیز می‌گفتند. اشراق در اصول فقه و احتمام حکمت و فلسفه بی همتا بود، در فقه و حدیث و علوم ادبی، برخی از علوم غریبه نیز مهارت داشت در جدل و مناظره بر هر کسی فائق و نوادر بسیار از وی حکایت شده است.

اماکن تاریخی و توریستی استان زنجان

عمارت ذوالفقاری:

 مجموعه تاريخي عمارت ذوالفقاري، در مركز بافت قديمي شهر زنجان واقع شده است. اين مجموعه شامل ساختمان‌هاي اندروني و بيروني است و پيش از احداث خيابان ذوالفقاري از طريق شبكه ارتباطي، طبقه همكف و زيرزمين آن به همديگر راه داشت. اين عمارت كه از بناهاي تاريخي و با ارزش شهر زنجان است، به سبك بناهاي اواخر دوران قاجار ساخته شده است.

بناي تاريخي رختشويخانه زنجان

اين بنا در مركز بافت تاريخي شهر و درمحلي معروف به باباجامال چوقوري (گودال باباجمال) ساخته شده است و از طريق كوچه فرهنگ به خيابان سعدي زنجان كه به فاصله يكصدمتر، و از سمت غربي آن مي‌گذرد راه دارد. درحال حاضر، اين اثر منحصر به فرد تاريخي به موزه باستان شناسي و مردم شناسي تبديل شده است و هر روز مورد بازديد مراجعه كنندگان قرار مي‌گيرد. دراين محل، لباس‌هاي محلي و سنتي مردم مناطق مختلف ايران، هنرهاي دستي و سنتي استان شامل چارق، مليله دوزي، معرق، ساخته‌هاي چوبي، فرش گليم، چاقو، نمونه‌هايي از توليدات كارگاه‌هاي كاشي سنتي، آجر وسفال سلطانيه، اشياي تاريخي و يافته‌هاي باستاني و ميراث فرهنگي استان به معرض تماشاي عموم گذاشته شده است.

گنبد سلطانيه

گنبد سلطانيه در شهر سلطانيه و در 35 كيلومتري شهر زنجان واقـع شده و بناي آن به دستور سلطان محمد خدابنده ازسال 704 هجري قمري شروع و در مدت 9 سـال در تاريخ 713 هجري قمـري پايان يافته است. اين گنبد با5/48 متر ارتفاع و6/25متر قطر دهانه پس از كليساي كاتورال سانتاماريا فلورانس ايتاليا و مسجد صوفياي تركيه، سومين بناي عظيم آجري تاريخي جهان است.

پل مير بهاء الدين

اين پل برروي رودخانه زنجانرود در دوره قاجاريه ساخته شده است.

بقعه حضرت قيدار نبي (ع)

حضرت قيدار نبي(ع) منسوب به قيدار بن اسماعيل (ع) ابن ابراهيم (ع) بوده و نسبت ایشان با 26 واسطه به پيامبر اسلام (ص) برمي‌گردد. بقعه حضرت قيدار نبي (ع) در قسمت غربي شهر خدابنده و درسمت غربي خيابان امام، خيابان شهيدرجائي غربي واقع شده است. بازسازي اين بنا درسال719 هجري قمري بنا به دستور بلغان خاتون، همسر غازان خان مغول صورت پذيرفت. در حال حاضر اين بقعه يكي از آثار تاريخي ملي تضمين شده است و همه روزه به خصوص شب‌هاي جمعه زوار فراواني از اطراف جهت زيارت و نذر و نياز در اين مكان جمع مي شوند.

بقعه ملا حسن كاشي

در فاصله 5/2 كيلومتري جنوب شهر سلطانيه فعلي مقبره زيباي ملا حسن كاشي قرار گرفته است. اين بقعه زيبا از بيرون داراي پلان هشت ضلعي و در داخل با تركيب و تلفيق ايوان‌هـاي جانبي به مربـع تبديل شده است. ايوان‌هاي چهارگانه در طبقه اول با دهليز زيبائي به يكديگر مرتبط است. حاصل اين ارتباط گنبد زيبائي است كه در سال 973 هجري قمري يعني اواخر دوران شاه طهماسب بنا شده و درمجموع با گنبد “لله لله” مقبره شيخ صفي الدين ارديبلي قابل مقايسه است.

مسجد سيد (اعلی‌لله‌مقامه)

مسجد و مدرسه علمیه جامع زنجان معروف به مسجد سيد، درقلب بافت تاريخي و قديمي شهر قرار گرفته است. اين مسجد از ضلع غربي با بازار قيصريه، از ضلع شرقي از راه كوچه مسجد سيد و از سمت شمال با خيابان امام و سبزه ميدان در ارتباط است. مجموعه مسجد و مدرسه سيد توسط عبدالله ميرزا دارا، پسر يازدهم فتحعلي شاه قاجار، در هنگام حكمراني در زنجان و به سال 1242 هجري قمري احداث گرديده است. اين مجموعه تاريخي يكي از بنـاهاي ارزشمنــد است كه برا سـاس طرح مساجد چهــار ايوانـي ساخته شده است.

مردان نمكي

پيكره اي كه بخشي از گوشت، پوست و مو و پوشاك و ساير لوازم آن سالم باقي مانده بود، در سال 1372 در معدن نمك چهره آباد پيدا شد. اين پيكره كه متعلق به زماني حدود 1700 سال پيش بوده بدليل تجزيه آزمايشگاهي وآگاهي از وضعيت تمدني واوضاع اجتماعي آن زمان، داراي اهميت جهانـي است. هم اينك بخش تاريكـي از شرايط زندگي نياكان ما درقبل از تاريخ، با بررسي و كنكاش بر روي اين مرد نمكي امكان هويدائي و وضوح يافته است.

غار كتله خور

غار كتله خور كه يكي از پديده‌هاي طبيعي بسيار زيباي ايران محسوب مي شود، در 140 كيلومتري جنوب باختري زنجان در بخش گرماب قرار گرفته است.

مجموعه بازار زنجان

احداث اين مجموعه در دوران آغا محمد خان قاجار آغاز و در سال 1216 هجري قمري در زمان فتحعلي شاه خاتمه يافته و مساجـد و سراها و گرمابه‌ها در سال 1324 به آن اضافه شده است. مجموعه بازار قديمـي بصورت يك خط مستقيـم با عنوان بازار بالا و پايين به دوقسمت شرقي و غربي تقسيم شده است.

کاروانسرا سنگي

اين كاروانسرا در منتهي اليه جنوب شرقي شهر در زمان شـاه عباس دوم احداث و هم اكنون قسمت اعظم آن از بين رفته است. نوع سقف آن از نوع پنج و هفت است. در سال 1377 اين مكان به سفره خانه سنتي تبديل گرديده، بطوريكه علاوه برارائه امكانات پذيرائي در صبح و عصر با غذاهاي سنتي در بعضي از حجره‌ها به معرفي و فروش صنايع دستي استان اقدام مي‌شود